ΓΡΑΦΕΙ Η ΜΑΡΙΑ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ*

Άνθρωποι σε όλο τον κόσμο διαμαρτύρονται εδώ και αιώνες.  Η συγκέντρωση για ένα κοινό σκοπό αποτελούσε πάντα εργαλείο στη διάθεση των μελών μιας κοινωνίας, είτε σαν μέσο υπεράσπισης των ατομικών δικαιωμάτων και συμφερόντων, είτε σαν ένδειξη έντονης διαφωνίας για νομοθεσίες και κανονισμούς.  

Στην Κύπρο, η έξαρση της πανδημίας και όλα όσα ακολούθησαν σε σχέση με την αντιμετώπιση του COVID-19, αδιαμφισβήτητα αποτέλεσαν το εναρκτήριο λάκτισμα για τη διοργάνωση διαμαρτυριών και την ανάληψη τέτοιων δράσεων. Βέβαια, τέτοιες μεγάλες συγκεντρώσεις είναι, σχεδόν αναπόφευκτα, συνδεδεμένες με την παρουσία αστυνομίας – ένας εύφλεκτος συνδυασμός όπου σε πολλές περιπτώσεις συνοδεύεται από βία. Αναντίλεκτα, το χάος που μπορεί να δημιουργηθεί από ένα τέτοιο συνδυασμό, οδηγεί γρήγορα σε έντονες συζητήσεις. Αυτό το οποίο προκύπτει αποτελεί ένα κοινό αλλά κρίσιμο ζήτημα, είτε αυτό της πλήρους αδιαφορίας για το νόμο, είτε της επιλεκτικής αντιμετώπισής του. Σε μια προσπάθεια παράθεσης μιας ολοκληρωμένης εικόνας για το θέμα αυτό, σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να καθορίσει το θεμελιώδες νομικό πλαίσιο που διέπει τις διαδηλώσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Το δικαίωμα του συνέρχεσθαι έχει κατοχυρωθεί στο ηπειρωτικό και διεθνές επίπεδο εδώ και δεκαετίες, ειδικότερα, μέσω της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα («ΟΔΑΔ»), η οποία συντάχθηκε από εκπροσώπους χωρών όλου του κόσμου και εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1948.

Το Άρθρο 20(1) της ΟΔΑΔ προβλέπει ότι, «Καθένας έχει το δικαίωμα να συνέρχεται και να συνεταιρίζεται ελεύθερα και για ειρηνικούς σκοπούς.» Εξ άλλου, το Άρθρο 11(1) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου («ΕΣΔΑ») διασφαλίζει την ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι με παρόμοιο τρόπο. Συγκεκριμένα, προβλέπεται ότι «Παν πρόσωπον έχει δικαίωμα εις την ελευθερίαν του συνέρχεσθαι ειρηνικώς και εις την ελευθερίαν συναιτερισμού συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος ιδρύσεως μετ' άλλων συνδικάτων και προσχωρήσεως εις συνδικάτα επί σκοπώ προασπίσεως των συμφερόντων του.» Το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας περιέχει το ίδιο λεκτικό και ειδικά, σύμφωνα με το Άρθρο 21, «Έκαστος έχει το δικαίωμα του συνέρχεσθαι ειρηνικώς.»

Το θέμα που εξετάζουμε περιπλέκεται κάπως υπό το φως δύο στοιχείων: (i) της πρόνοιας περί του «συνέρχεσθαι ειρηνικώς» και (ii) της κατάστασης εν καιρώ πανδημίας. Τόσο η ΟΔΑΔ όσο και η ΕΣΔΑ προστατεύουν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι ειρηνικώς, χωρίς όμως να προβλέπεται το ακριβές πλαίσιο του συνέρχεσθαι ειρηνικώς. Ωστόσο, το εδάφιο 2 του Άρθρου 11 της ΕΣΔΑ λέγει, μεταξύ άλλων, «Η άσκησις των δικαιωμάτων τούτων δεν επιτρέπεται να υπαχθή εις ετέρους περιορισμούς πέραν των υπό του νόμου προβλεπομένων και αποτελούντων αναγκαία μέτρα εν δημοκρατική κοινωνία, δια την εθνικήν ασφάλειαν, την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήματος, την προστασίαν της υγείας και της ηθικής, ή την προστασίαν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων.»

Επιπλέον, η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει διευκρινίσει ότι το Άρθρο 11 δεν καλύπτει διαδηλώσεις στις οποίες οι διοργανωτές και οι συμμετέχοντες έχουν βίαιες προθέσεις, υποκινούν την βία ή απορρίπτουν με οποιοδήποτε άλλο τρόπο τα θεμέλια μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Ωστόσο, στην υπόθεση Primov and others v Russia, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι ένα άτομο δεν παύει να απολαμβάνει το δικαίωμα του συνέρχεσθαι ειρηνικώς λόγω σποραδικής βίας ή άλλων αξιόποινων πράξεων που διαπράττονται από άλλους κατά τη διάρκεια της διαδήλωσης, εφόσον η δική του συμπεριφορά ή πρόθεση παραμένουν ειρηνικές. Επομένως, θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο κόσμος έχει το δικαίωμα να συγκεντρώνεται αλλά, εάν αυτό δεν γίνεται ειρηνικά ή αν κριθεί απαραίτητη η παρέμβαση για σκοπούς διαφύλαξης της δημόσιας ασφάλειας ή πρόληψης αναταραχής ή εγκλήματος, η ελευθερία του συνέρχεσθαι δύναται κατ’ εξαίρεση να περιοριστεί.

Ακόμη μια σχετική πρόνοια είναι το Άρθρο 15(1) της ΕΣΔΑ, σύμφωνα με το οποίο «Εν περιπτώσει πολέμου ή ετέρου δημοσίου κινδύνου απειλούντος την ζωήν του έθνους, έκαστον υψηλόν συμβαλλόμενον μέρος δύναται να λάβη μέτρα κατά παράβασιν των υπό της παρούσης Συμβάσεως προβλεπομένων υποχρεώσεων, εν τω απαιτουμένω υπό της καταστάσεως απολύτως αναγκαίω ορίω και υπό τον όρον όπως τα μέτρα ταύτα μη αντιτίθενται εις τας άλλας υποχρεώσεις τας απορρεούσας εκ του διεθνούς δικαίου.» Εάν η παρούσα κατάσταση της πανδημίας θεωρηθεί ως περίπτωση «δημοσίου κινδύνου απειλούντος την ζωήν του έθνους», τότε η κυβέρνηση θα μπορούσε, θεωρητικά, να βασιστεί στην εν λόγω κατάσταση και να προχωρήσει στη λήψη κατ’ εξαίρεση μέτρων, όπως στον περιορισμό της ελεύθερης κυκλοφορίας για την πρόληψη της εξάπλωσης μιας πανδημίας και, κατά συνέπεια, της ελευθερίας του συνέρχεσθαι.

Στην πραγματικότητα, μια νομική ανάλυση σε σχέση με τα εν λόγω ανθρώπινα δικαιώματα θα ήταν ελλιπής εάν δεν λαμβάνονταν επίσης υπόψη οι ακόλουθες πρόνοιες. Το Άρθρο 17 της ΕΣΔΑ αναφέρεται ρητά στην απαγόρευση κατάχρησης δικαιωμάτων: «Ουδεμία διάταξις της παρούσης Συμβάσεως δύναται να ερμηνευθή ως επαγομένη δι'έν Κράτος, μίαν ομάδα ή έν άτομον οιονδήποτε δικαίωμα όπως επιδοθή εις δραστηριότητα ή εκτελέση πράξεις σκοπούσας εις την καταστροφήν των δικαιωμάτων ή ελευθεριών, των αναγνωρισθέντων εν τη παρούση Συμβάσει, ή εις περιορισμούς των δικαιωμάτων και ελευθεριών τούτων μεγαλυτέρων των προβλεπομένων εν τη ρηθείση Συμβάσει.»  Επίσης, η ΟΔΑΔ προβλέπει σαφώς ότι «Κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή μεταχείριση σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική» (Άρθρο 5) και «Κανείς δεν μπορεί να συλλαμβάνεται, να κρατείται ή να εξορίζεται αυθαίρετα» (Άρθρο 9).  Προκύπτει επομένως, το συμπέρασμα ότι ακόμη και εάν πολίτες συγκεντρωθούν με μη ειρηνικές προθέσεις, κατά τρόπο που να μην εμπίπτει στο πεδίο της διαφυλαχθείσας ελευθερίας, τα λοιπά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στη ζωή, στην κυκλοφορία, στην ανθρώπινη και δίκαιη μεταχείριση, παραμένουν αποφασιστικής σημασίας και οφείλεται συμμόρφωση σε σχέση με αυτά.

Είναι γεγονός ότι βιώνουμε πρωτόγνωρες συνθήκες λόγω της πανδημίας αλλά και με τα όσα συμβαίνουν σε σχέση με αυτή. Ως εκ τούτου, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με νέες καταστάσεις, είναι τεράστιας σημασίας η ανάγκη υπενθύμισης και διατήρησης των βασικών νομικών αρχών, προκειμένου να διασφαλίζεται η συνεχής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

In her article on ‘Protests, Police, and the Pandemic: The Legality of Today’s Reigning Triad’, associate Maria Korneliou outlines the right to freedom of peaceful assembly and association, and how this can become convoluted in light of two factors: (i) the condition of “peaceful assembly”, and (ii) the current state of a pandemic.  

* Maria Korneliou is a member of the legal team at Chrysostomides Advocates & Legal Consultants.