Ο σχολικός εκφοβισμός – bullying λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις δυστυχώς στα σχολεία μας και το θέμα απασχολεί συχνά την κυπριακή κοινωνία. Το φαινόμενο γίνεται ολοένα και πιο έντονο και δεν είναι καθόλου τυχαίο με προωθείται για σχετικός νόμος στην Βουλή με τίτλο ''Περί Σχολικού Εκφοβισμού και Ενδοσχολικής Βίας στη Δημοτική και Μέση Εκπαίδευση Νόμος''.

Η Offsite, θέλοντας να ενημερώσει μαθητές και γονείς γύρω από αυτό το πολύ σοβαρό  θέμα, μίλησε με τον Πρόεδρο Επιτροπής Παιδείας Βουλευτή του ΔΗΣΥ Κυριάκο Χατζηγιάννη ο οποίος μας ενημέρωσε για την νομοθεσία που προωθείται για να ελέγξει το πρόβλημα του bullying. Επιπλέον μιλήσαμε για το θέμα με την Ψυχολόγο Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου.

''Επίθεση'' κατά του bullying με νόμο

Σκοπός της πρότασης νόμου που προωθείται είναι η πρόληψη και αντιμετώπιση των φαινομένων σχολικού εκφοβισμού και ενδοσχολικής βίας. Ειδικότερα η θέσπιση του νόμου αυτού, του οποίου οι πρόνοιες θα εξειδικευτούν στα πλαίσια έκδοσης σχετικών Κανονισμών, κρίνεται αναγκαία λόγω της ανησυχητικής αύξησης των περιστατικών σχολικού εκφοβισμού και ενδοσχολικής βίας, τα οποία επισύρουν αρνητικές συνέπειες για τη σωματική και ψυχική υγεία των μαθητών και του προσωπικού του σχολείου οι οποίοι βιώνουν ως θύματα τα φαινόμενα αυτά. 

Η πρόταση νόμου αποσκοπεί στην έγκαιρη λήψη μέτρων αντιμετώπισης των πιο πάνω περιστατικών.

Όπως ανέφερε στην Offsite, ο κ. Χατζηγιάννης, ο νόμος που προωθείται είναι συνεχώς σε διαβούλευση. Τον έχουν αναπτύξει και έχουν βάλει τα τελικά προσχέδια. Είναι ένας σύγχρονος με επιστημονικές διαστάσεις νόμος ο οποίος προχωρά πολύ γρήγορα. Επίσης, δημιουργούν μηχανισμούς που αντιμετωπίζουν την βία και την παραβατικότητα στην σχολική κοινότητα, ενώ την ερχόμενη Τετάρτη (18/9), θα κάνουν ένα τεστ στην παρουσία του Υπ. Εργασία στην βάση των τελευταίων περιστατικών.

Βασικά σημεία

Όπως τόνισε τα βασικά σημεία του είναι η αυτονομία της σχολικής μονάδα, ότι δίνεται εξουσία στον γενικό διευθυντή του σχολείου, ο οποίος θα φέρει την αποκλειστική ευθύνη για την διαχείριση της παραβατικότητας. Δηλαδή, όπως είπε ο κ. Χατζηγιάννης, ο Διευθυντής θα είναι υπεύθυνος να δημιουργήσει μια ομάδα παραβατικότητας σχολείων στην οποία μπορεί να εντάξει άτομα από επιστημονικές ειδικότητες.

Επίσης, το Υπουργείο θα στέλνει και μια ομάδα να εποπτεύει τα σχολεία για την εφαρμογή του σχεδίου. Το σχέδιο για αντιμετώπιση του σχολικό εκφοβισμού θα δημιουργείται από την διεύθυνση του σχολείου.  

Ποιος ο ρόλος της Αστυνομίας

Η Αστυνομία, σύμφωνα με τον κ. Χατζηγιάννη, θα μπορεί να λαμβάνει θέση στην αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βία. Για παράδειγμα ο διευθυντής θα μπορεί να καλεί τον Αστυνομικό της γειτονιάς ή κατευθείαν την Αστυνομία.

Ο νόμος αναμένεται να ολοκληρωθεί το μέγιστο σε 3 ή 4 συνεδριάσεις.

Τι λέει για το θέμα  Ψυχολόγος Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης

Η Offsite, επικοινώνησε και με την Ψυχολόγο Σχολικής-Εξελικτικής κατεύθυνσης Δρ Αριστονίκη Θεοδοσίου-Τρυφωνίδου, προκειμένου να μας δώσει περισσότερες λεπτομέρειες, για το τι είναι σχολικός εκφοβισμός - bullying, ποια είναι τα χαρακτηριστικά αλλά και οι μορφές του.

Τι διαφορά έχει το bullying με το «πείραγμα»

Η Δρ Αριστονίκη μας ανέφερε, πως ο Olweus είναι αυτός που τονίζει την διαφορά του bullying με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το λεγόμενο «πείραγμα» συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων. 

Εν αντιθέσει το bullying, όπως μας είπε, αναφέρεται σε άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις. Το «πείραγμα» όμως μπορεί πολύ εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό, αν συμβαίνει για μεγάλο χρονικό διάστημα, και κυρίως, όταν το παιδί που το δέχεται αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού (Olweus, 2007).

«Ενδοσχολικός εκφοβισμός»

Ο όρος «ενδοσχολικός εκφοβισμός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται διαρκής και επαναλαμβανόμενη/συστηματική κακοποίηση του άλλου και περιλαμβάνει διαφόρων μορφών αρνητικές ενέργειες. Πιο συγκεκριμένα, οι αρνητικές αυτές ενέργειες μπορεί να είναι είτε λεκτικές (βρισιές, απειλές, χλευασμός) είτε σωματικές (κλοτσιές, σπρώξιμο, χτυπήματα) ή να συμπεριλαμβάνουν και τις δύο αυτές μορφές. 

Επιπλέον, όπως μας έχει αναφέρει μπορεί να σχετίζονται με την απόκρυψη προσωπικών αντικειμένων του θύματος ή τον σκόπιμο αποκλεισμό του από την ομάδα των συνομηλίκων. Τέλος, μπορεί να γίνονται και με τη μη λεκτική επικοινωνία, όπως γκριμάτσες ή άσεμνες και προσβλητικές για το θύμα χειρονομίες. 

Ενώ, η Δρ Αριστονίκη, ανέφερε πως ο αποκλεισμός από τις διαπροσωπικές/ φιλικές σχέσεις, η συκοφάντηση, η διάδοση αρνητικών φημών ή ακόμη προσβλητικού υλικού σε ηλεκτρονική ή άλλη μορφή, με σκοπό την υπονόμευση της κοινωνική εικόνας του άλλου ή την κατάρρευση της αυτοπεποίθησης/ αυτοεκτίμησης χαρακτηρίζουν επίσης, ένα μεγάλο μέρος των συγκεκριμένων επιθετικών μορφών  συμπεριφοράς, που τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί σημαντικά.

Οι προαναφερθείσες μορφές επιθετικής/ αρνητικής συμπεριφοράς, όπως ανέφερε αποσκοπούν συνήθως στην πρόκληση ψυχικού και σωματικού πόνου, ενός αισθήματος αδυναμίας και  απόγνωσης στον άλλο ή στην επίτευξη ψυχοσυναισθηματικών (π.χ. ψυχική ικανοποίηση, ενίσχυση του συναισθήματος δύναμης ή αυτοπεποίθησης, κλπ.) και διαπροσωπικών /κοινωνικών οφελών (π.χ. δημοφιλή εικόνα, αίσθηση επιτυχίας στο άλλο φύλο, κοκ.) για τον θύτη. 

Άλλο ένα στοιχείο που εντάσσεται στο πλαίσιο του εκφοβισμού, σύμφωνα με την Δρ Αριστονίκη, είναι η ασυμμετρία δύναμης ανάμεσα στον θύτη και το θύμα. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής που εκτίθεται στις αρνητικές συμπεριφορές  δυσκολεύεται να αμυνθεί λόγω της αντικειμενικής (αριθμητικής, ηλικιακής, σωματικής ή ψυχολογικής) ή και υποκειμενικής (όπως την αντιλαμβάνεται το θύμα)  υπεροχής του δράστη. 

Ποιο το ποσοστό των παιδιών-θυμάτων εκφοβισμού

Το ποσοστό των παιδιών-θυμάτων εκφοβισμού μειώνεται σταθερά με την ηλικία (Olweus, 1993). Από 18% στην πρώτη σχολική ηλικία (7-9 ετών) σε 9% στην εφηβική περίοδο (ηλικία των 16 ετών) (Sourander et al., 2000). Αξίζει να σημειωθεί ότι πιθανώς να αλλάζουν με την ηλικία οι τρόποι και οι μορφές εκφοβισμού/ θυματοποίησης που γίνονται περισσότερο ευφυείς, συγκαλυμμένοι ή έμμεσοι και λιγότερο εμφανείς (π.χ. μέσω ηλεκτρονικών μέσων) (Smith, 2013). Αυτό πιθανώς να σημαίνει ότι ένα ποσοστό των περιστατικών να μην πέφτει στην αντίληψη γονέων και εκπαιδευτικών, εφόσον δεν αναφέρονται από τα θύματα ή τους μάρτυρες.  

Η κορύφωση στην εμφάνιση του φαινομένου του εκφοβισμού και της θυματοποίησης εντοπίζεται, κυρίως, ανάμεσα στις ηλικίες των 11-13/14 ετών (Eslea et al., 2003). Σε μία  παλαιότερη έρευνα αναδείχθηκε ότι στις ηλικίες  11-13/14 ετών, ένα 73% των μαθητών είχε πέσει θύμα, έστω και μία φορά, στο σχολείο εκφοβισμού (Griffin & Gross, 2003).  

Γιατί αυξάνονται τα ποσοστά

Σε αυτή την ηλικιακή περίοδο, τα ποσοστά αυξάνονται συχνά θεαματικά λόγω προφανώς του άγχους που προκαλούν οι σχέσεις με τους άλλους (ιδίου ή διαφορετικού φύλου) και η ανάγκη επιβεβαίωσης της ταυτότητας του εξελισσόμενου παιδιού σε έφηβο μέσα από την αποδοχή από τους συνομηλίκους (Κουρκούτας, 2001). Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια μεταβατική περίοδο που προκαλεί μεγάλη εσωτερική αναστάτωση σε πολλούς (προ)εφήβους, εφόσον οι μαθητές βγαίνουν από τα προστατευτικά πλαίσια των σχέσεων στο σχολείο και στην οικογένεια και εισέρχονται στα αχαρτογράφητα εδάφη της εφηβικής περιόδου και του Γυμνασίου (πέρασμα από το ΔΣ στο Γυμνάσιο και από την παιδική στην εφηβική περίοδο της προσωπικής αυτονομίας και αποστασιοποίησης από τους γονείς). 

Εντάσεις και τα άγχη

Οι εντάσεις και τα άγχη που προκαλεί η διαχείριση των σχέσεων με τους άλλους (του ιδίου ή του άλλου φύλου) και η ανάγκη επιβεβαίωσης μέσω του άλλου αυξάνονται. Πολλά, όμως, παιδιά δεν είναι σε θέση να χειριστούν με ένα τρόπο επαρκές τις προκλήσεις της συγκεκριμένης περιόδου και καταλήγουν να ταυτίζονται με επιθετικά πρότυπα ή εκφράζουν τις επιθυμίες και ανάγκες αποδοχής από τον άλλον με ένα αρνητικό/ προκλητικό τρόπο, ώστε να συγκαλύψουν τις ευαισθησίες ή αδυναμίες αρνούμενοι τις ανάγκες εξάρτησης. Με τα επιθετικά πειράγματα οι (προ)έφηβοι αυτοί διασφαλίζουν ένα αίσθημα αυτονομίας, ανεξαρτησίας, σιγουριάς και δύναμης, εφόσον με αυτό τον τρόπο καταπολεμούν τη

Συνοψίζοντας λοιπόν, ο εκφοβισμός συνιστά υποκατηγορία της επιθετικής συμπεριφοράς με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως τη συστηματικότητα, τη σκοπιμότητα και την επιλογή συγκεκριμένων κατηγοριών παιδιών ως μόνιμων στόχων και συνήθως την προμελετημένη πρόκληση στον άλλο επώδυνων συναισθημάτων και τον εγκλωβισμό του σε μία κατάσταση αδυναμίας. Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά διαφοροποιούν το φαινόμενο του εκφοβισμού από τις συνηθισμένες επιθετικές ενέργειες/ συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στο σχολικό πλαίσιο και που μπορεί να συμβαίνουν ανάμεσα σε δύο μαθητές περίπου της ίδιας σωματικής ή άλλου είδους δύναμης. Σ’ αυτές μάλιστα τις περιστασιακές επιθετικές συγκρούσεις είναι πιθανή η ύπαρξη φιλικής σχέσης μεταξύ των εμπλεκομένων, ενώ συχνά, ο μαθητής που ξεκίνησε το περιστατικό αναλαμβάνει συνήθως την ευθύνη, δείχνοντας μεταμέλεια, ειδικά σε περιπτώσεις παρέμβασης των εκπαιδευτικών (Κουρκούτας, 2011).

Επιπλέον, οι ενέργειες αυτές δεν είναι προγραμματισμένες, δε στοχεύουν σε συγκεκριμένους μαθητές κάθε φορά και δεν αποσκοπούν στην επίδειξη δύναμης από την πλευρά του θύτη ή την πρόκληση σοβαρού σωματικού ή/και ψυχικού πόνου.

Είδος εκφοβιστικής συμπεριφοράς

Έχει διαπιστωθεί πως ο τρόπος, η συχνότητα, η ένταση και το είδος της εκφοβιστικής συμπεριφοράς (ατομική/ομαδική) αντανακλά ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του δράστη που σχετίζονται με τα οικογενειακά βιώματα, τις αντιλήψεις και τις στρατηγικές διαχείρισης των εσωτερικών (ψυχικών, αναπτυξιακών) και εξωτερικών προκλήσεων. Συχνά, μαθητές που έχουν βιώματα, αναπαραστάσεις καθώς και πεποιθήσεις που αντανακλούν τη γενικότερη θετική τους στάση προς τη βία καταφεύγουν στη χρήση βίαιων μέσων για την επίλυση των διαφορών τους και τη διαχείριση καθημερινών καταστάσεων. Οι μαθητές αυτοί χρησιμοποιούν τη «βία», σε όλες τις μορφές της, ως μέσο επίλυσης των (ενδοπροσωπικών/ διαπροσωπικών) προβλημάτων ή διεκδίκησης δικαιωμάτων (Kourkoutas, 2012· Levine, 2007).

 Σε μικρότερες ηλικίες τα παιδιά αυτά χαρακτηρίζονται ως εγωιστικά ή εγωκεντρικά, ανώριμα ή παρορμητικά, με έντονη επιθυμία να επιβάλλονται και με προφανή έλλειψη ενσυναίσθησης για το πώς νιώθουν οι άλλοι (έλλειψη συναισθηματικής ωριμότητας), χαρακτηριστικά που επισημαίνονται συχνά και από τους εκπαιδευτικούς (Κουρκούτας, 2011· Κουρκούτας & Γεωργιάδη, 2011). 

Σε αυτές τις ηλικίες, οι παρορμητικοί θύτες είναι συχνά παιδιά οξύθυμα, με μικρή ανοχή στις ματαιώσεις, που διαμαρτύρονται ότι αδικούνται κάθε φορά που υφίστανται κάποιου είδους κύρωση για τη συμπεριφορά τους ή ματαίωση για τις επιθυμίες τους, ενώ ανοιχτά μπορεί να επικροτούν τη βία ως μέσο διεκδίκησης και «απόδοσης δικαιοσύνης» (Kauffman & Landrum, 2013). Πολλά από αυτά τα παιδιά «κουβαλάνε» επιθετικά συναισθήματα και εντάσεις μέσα τους, που τους δημιουργούν φαντασιώσεις επιθετικότητας, ενώ νιώθουν ότι αν δεν είναι επιθετικοί δεν πρόκειται να «επιβιώσουν» ή να καταφέρουν κάτι (Kourkoutas, 2012). Η εκφοβιστική συμπεριφορά λειτουργεί πολλές φορές ως ένας τρόπος εκτόνωσης των εσωτερικών αυτών εντάσεων ή ως αντίδραση σε καταθλιπτικές τάσεις, οι οποίες είναι πιθανό να συνδέονται με συγκρούσεις ή συσσωρευμένα άγχη (Kourkoutas, 2012· Levine, 2007). Πολλές φορές, επίσης, χρησιμοποιείται ο εκφοβισμός για να επικυρώσει το παιδίθύτης την κοινωνική του ανωτερότητα, να πετύχει μια εξωτερική αποδοχή ή δημοφιλία και να ενισχύσει την αυτοεκτίμησή.

Συγχρόνως, κάποια άλλα παιδιά επιδεικνύουν εκλεπτυσμένες και πιο υψηλές γνωστικές και ψυχοκοινωνικές ικανότητες και δρουν με τρόπο εκφοβιστικό συγκαλυμμένα και με περισσότερο ευφυείς στρατηγικές (Sutton et al., 1999). Αυτά τα παιδιά προφανώς μπορεί να παίρνουν μια «ναρκισσιστική» και, πολλές φορές, «σαδιστική» ικανοποίηση,  ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία τους και την  ένταση των νευρωτικών συναισθημάτων που κουβαλάνε μέσα τους.  

Σωματικές μέθοδοι κακοποίησης και θυματοποίησης

Σε γενικές γραμμές, παιδιά-θύτες που χρησιμοποιούν κυρίως σωματικές μεθόδους κακοποίησης και θυματοποίησης υπολείπονται συχνά σε κοινωνικές και διαπροσωπικές δεξιότητες, στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων και διαχείρισης συγκρούσεων με εναλλακτικούς τρόπους. Από την άλλη, παιδιά που ασκούν κατά κύριο λόγο μη σωματικούς τρόπους θυματοποίησης πιθανόν να έχουν ανεπτυγμένες κοινωνικές και μαθησιακές δεξιότητες, αλλά χαρακτηρίζονται συνήθως από προβληματικά στοιχεία προσωπικότητας και ψυχοσύνθεσης, συναισθηματική ανωριμότητα και έντονες ανταγωνιστικές και επιθετικές τάσεις. 

Παρορμητικοί επιθετικοί μαθητές (παιδιά, έφηβοι)

 Μια τρίτη κατηγορία παιδιών που εμπλέκεται (αλλά ίσως λιγότερο) είναι οι παρορμητικοί επιθετικοί μαθητές (παιδιά, έφηβοι), οι οποίοι συνήθως έχουν θυμό και αντιδρούν με επιθετικά «ξεσπάσματα», αλλά μπορεί να εμπλακούν και σε κάποιες περιπτώσεις θυματοποίησης ως θύτες. Οι μαθητές που είναι συναισθηματικά ευάλωτοι και παρορμητικοί, αντίθετα, διατρέχουν πολύ υψηλό κίνδυνο θυματοποίησης, με πιθανότητες κάποιοι από αυτούς να εμπλακούν στη συνέχεια και ως θύτες (Blake et al., 2012).  

Επιπλέον, μια άλλη κατηγορία παιδιών-εφήβων είναι αυτοί που δεν συνειδητοποιούν τη σοβαρότητα/ επιπτώσεις της συμπεριφοράς τους και το κάνουν για «πλάκα» ή ψυχαγωγία, για να κάνουν τους «άλλους να γελάσουν», χωρίς απαραίτητα αυτοί οι μαθητές να είναι σταθερά επιθετικοί και να ασκούν συστηματικές προσβολές και εκφοβιστικές ενέργειες (Cook et al., 2010· Smith, 2013).

Τι πρέπει να κάνουμε ως γονείς όταν αντιληφθούμε ότι το παιδί μας αντιμετωπίζει σχολικό εκφοβισμό; 

1. Κουβεντιάζουμε μαζί του για το φαινόμενο του ενδοσχολικού εκφοβισμού και το προτρέπουμε να μας μιλήσει για τη δική του εμπειρία. 
2. Το ψυχοεκπαιδευουμε μέσα από ειδικά παραμύθια και δραστηριότητες που διαπραγματεύονται το θέμα του Σχολικού εκφοβισμού
3. Το απενοχοποιούμε και του εξηγούμε ότι κανένας δεν έχει δικαίωμα να του συμπεριφέρεται άσχημα. 
4. Συνεργαζόμαστε στενά με το σχολείο κάνοντας δράσεις πρόληψης για το φαινόμενο αυτό
5. Το επιβραβεύουμε που είχε το θάρρος να μας ανοιχτεί και να μας μιλήσει για αυτό που βιώνει. 
6. Του ξεκαθαρίζουμε τη διαφορά μεταξύ «μαρτυράω» και «ζητώ βοήθεια». 
7. Δεν προτρέπουμε το παιδί μας να αντιμετωπίσει με βία τον θύτη. Άλλωστε, στόχος μας είναι να βοηθήσουμε το παιδί μας και όχι να εκδικηθούμε ένα άλλο παιδί. 
8. Ενημερώνουμε άμεσα τον διευθυντή του σχολείου και τους δασκάλους ή καθηγητές για να επιληφθούν του ζητήματος.  
9. Ζητάμε βοήθεια από ψυχολόγο της επιλογής μας