Πληθαίνουν μέρα με τη μέρα τα ρατσιστικά περιστατικά που συγκλονίζουν την κυπριακή κοινωνία, αφού εδώ και μερικούς μήνες δεν παύουν να μας απασχολούν όλο και περισσότερο. Εγκλήματα, δολοφονίες, καταγγελίες εξύβρισης, παραλείψεις των αρχών, ρατσιστικά σχόλια και διακρίσεις εις βάρος αλλοεθνών είναι μόνο μερικά από τα χαρακτηριστικά των περιστατικών που κλόνισαν την κοινωνία μας και την έθεσαν στο μικροσκόπιο για ρατσιστική συμπεριφορά σε επίπεδο φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, εθνικότητας αλλά και θρησκείας.

Υπόθεση “Ορέστη”

Αρχή σε όλο αυτό το πολύ-ρατσιστικό σοκ που υπέστη η κοινωνία μας έγινε με την αποκάλυψη για τις δολοφονίες του κατα συρροήν δολοφόνου Νίκου Μεταξά ή αλλιώς του ευρέως γνωστού “Ορέστη”. Τον Απρίλιο του 2019, λοιπόν, με τον εντοπισμό του πρώτου πτώματος του “Ορέστη” στο φρεάτιο στο λατομείου Μιτσερού, ξετυλίχθηκε το κουβάρι για την αποκάλυψη άλλων έξι δολοφονιών γυναικών, εκ των οποίων τα δύο ήταν παιδιά, με κοινό χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές δεν ήταν Κύπριες. Πίσω από την πολύκροτη αυτή υπόθεση που μας απασχόλησε αρκετούς μήνες, είδαμε να αποκαλύπτεται η παράλειψη των Αρχών για εντοπισμό τους. Οι γυναίκες αυτές δηλώθηκαν ως ελλείπουσες, αλλά οι έρευνες σταμάτησαν σε ένα σημείο, με τη δικαιολογία ότι ήταν ξένες και ίσως διέφυγαν από την Κύπρο μέσω κατεχομένων έτσι και δεν τις έψαξε κάποιος περαιτέρω. Και κάπως έτσι άνοιξε ο ασκός του Αιόλου που μαρτύρησε τη διαχρονική, ρατσιστική κρίση που επικρατεί στο νησί μας.

Μητροπολίτης Μόρφου και ομοφυλοφιλία

Λίγους μήνες αργότερα, ο Μητροπολίτης Μόρφου, Νεόφυτος,  συνέχισε το ρεσιτάλ στο ρατσισμό με τις αναφορές του στην ομοφυλοφιλία. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά: «Οι gay γεννιούνται κατά την ώρα του πρωκτικού έρωτα ενός straight ζευγαριού, και μόνο αν αρέσει στη γυναίκα. Τότε, η επιθυμία αυτή μεταφέρεται στο έμβρυο. Κι αυτό είναι επιστημονικώς αποδεδειγμένο».

Οι ρατσιστικές δηλώσεις του Μητροπολίτη προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις απλού κόσμου, Κυβέρνησης, κομμάτων, της κοινότητας, της οργάνωση Accept, της Επιτρόπου Διοικήσεως και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με αποτέλεσμα να διεξαχθεί έρευνα την οποία διέταξε ο Αρχηγός της Αστυνομίας. Αποτέλεσμα τη έρευνα ήταν η “αθώωση” του Μητροπολίτη καθώς οι ανακριτές της υπόθεσης δεν εντόπισαν τη διάπραξη οποιουδήποτε ποινικού αδικήματος εκ μέρους του.

Μαθήτρια με μαντήλα σε σχολείο

Ρατσιστικό περιστατικό σημειώθηκε και στο χώρο της Παιδείας κατά την πρώτη μέρα της νέας σχολική χρονιάς. Συγκεκριμένα Διευθυντής σχολείου της Λευκωσίας έδιωξε Σύρια, μουσουλμάνα μαθήτρια από το σχολείο λόγω του ότι φορούσε μαντήλα. Ο Διευθυντής του σχολείου επικαλέστηκε κανονισμούς κατά τους οποίους οι μαθητές δεν πρέπει να έχουν καλυμμένο πρόσωπο, να φοράνε καπέλα κτλ, σημειώνοντας πως δεν πρέπει να υπάρχουν εξαιρέσεις. Το περιστατικό εξόργισε τους συμμαθητές της μαθήτριας, καθώς και πλήθος κόσμου με αποτέλεσμα ο Διευθυντής να απομακρυνθεί από τη θέση του και να διοριστεί σε άλλο πόστο.

Ρατσιστικό βίντεο

Κερασάκι στην τούρτα - και πιο πρόσφατο περιστατικό - ήταν ο καβγάς τριών Ελληνοκυπρίων γυναικών σε χώρο στάθμευσης στη Λάρνακα με Ρωσίδα γυναίκα. Όπως ανέφερε το θύμα της ρατσιστικής υπόθεσης, οι τρεις φεύγοντας από πάρκινγκ, χτύπησαν ένα άλλο αυτοκίνητο, συνεχίζοντας την πορεία τους με σκοπό να εγκαταλείψουν την σκηνή. Η γυναίκα τις αντιλήφθηκε και προσπάθησε να βγάλει φωτογραφίες με αποτέλεσμα να της επιτεθούν με άγριους, ρατσιστικούς χαρακτηρισμούς ένας εκ των οποίων καλούσε την αλλοδαπή γυναίκα να της καθαρίσει τα παράθυρα. Το συγκεκριμένο βίντεο ξεσήκωσε για άλλη μια φορά την κυπριακή κοινωνία καταδικάζοντας τη συμπεριφορά των τριών Ελληνοκυπρίων γυναικών αλλά και σκορπώντας προβληματισμό και θλίψη για την κατάσταση που επικρατεί στη χώρα μας.

Με αφορμή τα περιστατικά αυτά που σόκαραν την κυπριακή κοινωνία και όχι μόνο, η Offsite επικοινώνησε με τον Πρόεδρο του Συνδέσμου Κοινωνιολόγων Κύπρου, κ. Νεκτάριο Παρτασίδη, ώστε να μας εξηγήσει από κοινωνιολογικής πλευράς τους λόγους που προκύπτουν τα περιστατικά ρατσισμού. 

-Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει έξαρση του ρατσισμού στην Κύπρο;

Τα στατιστικά δεδομένα που υπάρχουν από καταγεγραμμένες καταγγελίες στην Αστυνομία για τα περασμένα δύο χρόνια (2017-2018), καταδεικνύουν πως υπάρχει αύξηση στον αριθμό των περιστατικών σε σχέση με το παρελθόν. Οπότε σύμφωνα με τα δεδομένα των καταγεγραμμένων στατιστικών συχνότητας καταγγελιών τόσο από Κύπριους, όσο και από αλλογενείς, δεν μπορούμε να πούμε πως τούτο το κοινωνικό φαινόμενο του φυλετισμού (ρατσισμού) βρίσκεται σε έξαρση, αλλά ότι ενδεχομένως να σημειώνει μια κυμαινόμενη αύξηση.

Βέβαια, αυτό οφείλεται και στην κοινωνική ευαισθητοποίηση μεμονωμένων ανθρώπων, κοινωνικών ομάδων, αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου της κυπριακής κοινωνίας στην πλειοψηφία της αναφορικά με τέτοιου είδους αρνητικές συμπεριφορές και νοοτροπίες. Δεν είναι ότι στο παρελθόν δεν εκδηλώνονταν ανάλογα περιστατικά, αλλά μάλλον διότι πλέον δεν περνούν σχετικά «απαρατήρητα» όπως προηγουμένως. Ένεκα της τεχνολογικής αλλαγής και όσων συνεπάγεται , θα λέγαμε πως μάλλον αυτόματα προκύπτει μια διογκούμενη ροή πληροφοριών οι οποίες κυκλοφορούν ιδίως στα Νέα Μέσα (π.χ. διαδίκτυο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης), όπως και αντίστοιχα ερεθίσματα ειδήσεων , κάτι που επίσης δεν συνέβαινε στον ίδιο βαθμό παλαιότερα. Έπειτα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και σε θεσμικό επίπεδο η Κύπρος πλέον συνιστά μέρος του υπερεθνικού πολιτικού οργανισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία δείχνει ιδιαίτερη σημασία στην ανάδειξη και ανάσχεση παρόμοιων κοινωνικών φαινομένων. 

-Από πού προκύπτουν τα περιστατικά ρατσισμού;

Η κυπριακή κοινωνία σε ολόκληρη την ιστορική της πορεία, δεν ήταν ποτέ μονολιθική ως πολιτισμικό σύστημα. Ανέκαθεν ήταν πολυπολιτισμική, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, καθότι κυρίως συνέστηνε εμπορικό και κόμβο, με αποτέλεσμα τη μόνιμη και διαρκή ανάπτυξη διαπολιτισμικών σχέσεων με ετερόκλητους λαούς και εθνότητες σε διάφορα μήκη και πλάτη.

Παρά ταύτα, το κοινωνικό φαινόμενο του φυλετισμού , σχετίζεται και με κάποιους διεθνή δεδομένα που δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την κυπριακή κοινωνία. Η πρόσφατη οικονομική ύφεση του 2008, σε συνδυασμό με την γεωπολιτική αστάθεια και τις διάφορες εμπόλεμες συνθήκες στην περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου, οδήγησε σε αυξανόμενα μεταναστευτικά ρεύματα από και προς διάφορες χώρες, όπου πέρα από την ενδεχόμενη πολιτισμική επιμειξία που μπορεί να επέφερε, επιπλέον δημιούργησε προϋποθέσεις εντεινόμενου ανταγωνισμού και ανισοτήτων μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών δικτύων (π.χ. αγορά εργασίας, κοινωνική διαστρωμάτωση) 

Στον σύγχρονο κοινωνικό κόσμο, κατά τον Ζίγκμουντ Μπάουμαν διαβιούμε στην εποχή της ρευστής νεωτερικότητας, όπου τίποτα δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο, τόσο σε κοινωνικό, όσο και σε οικονομικό, πολιτισμικό, πολιτικό ή άλλως πως επίπεδο. Κατά συνέπεια , το πλαίσιο τούτο συνεπάγεται και τις θέσεις μιας μεταφυλετικής προοπτικής, που αναπόφευκτα επισύρει αντιθέσεις, λόγω και της διελκυστίνδας των παγκοσμιοποιητικών ή μη, τάσεων. Ως εκ τούτου, τείνουν να παρουσιάζονται περισσότερα κοινωνικά προβλήματα σε χώρες οι οποίες γίνονται δέκτες ακατάσχετων μεταναστευτικών ρευμάτων, ειδικότερα εάν στερούνται της εφαρμογής συγκεκριμένων μεταναστευτικών πολιτικών (όπως φερ’ ειπείν εφαρμόζεται από τη Δανία, είτε την Αυστραλία). Κατόπιν η ανανέωση της δημογραφικής σύνθεσης κοινωνιών στις οποίες σημειώνεται πληθυσμιακή αύξηση λόγω μεταναστευτικών ρευμάτων αντί του δείκτη γονιμότητας, διασυνδέεται με την πιθανή αρνητική κοινωνική κατηγοριοποίηση μεμονωμένων ανθρώπων, κοινωνικών ομάδων  ή ακόμα και καταστάσεων, καθότι σε αρκετές περιπτώσεις οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται, φέρουν έντονα το στοιχείο της ανωνυμίας, της αβεβαιότητας, της καχυποψίας ή της χαλάρωσης των κοινοτικών δεσμών.

Ωστόσο, όπως μας εξηγεί ο κ. Παρτασίδης ο ρατσισμός έχει βάση του τις έννοιες της προκατάληψης, του στερεότυπου και της διάκρισης.

Κατά κάποιον τρόπο η «σειρά» με την οποία προκύπτουν, έχει ως βάση την προκατάληψη. Η προκατάληψη γίνεται στερεότυπο, το οποίο (μετ)εξελίσσεται σε διάκριση και φυλετισμό.

Προκατάληψη είναι οι ατεκμηρίωτες και εν πολλοίς μη επαληθεύσιμες πεποιθήσεις ή απόψεις (δεν στηρίζονται δηλαδή σε κάποια στατιστικά ή άλλα απτά δεδομένα) που υπάρχουν για πρόσωπα ή καταστάσεις και οι οποίες μπορεί να είναι εξίσου θετικές ή αρνητικές.. 

Με την εδραίωση των πεποιθήσεων ή απόψεων που απορρέουν από την προκατάληψη για συγκεκριμένα πρόσωπα ή καταστάσεις, τότε ακολούθως δημιουργείται το στερεότυπο. Δηλαδή παγίωση της ατεκμηρίωτης άποψης που έχει εντυπωθεί ή που επικροτείται για συγκεκριμένα πρόσωπα ή καταστάσεις. 

Σε επόμενο στάδιο, συναντούμε τη διάκριση και τον φυλετισμό ως άμεσα συνεπή προϊόντα που προχωρούν από την προφορική στην έμπρακτη εφαρμογή του στερεότυπου. Αφ’ ενός, η διάκριση συνιστά τη μεμονωμένη αλλά καθολικά άδικη μεταχείριση ανθρώπων στη βάση ιδιώνυμων χαρακτηριστικών (π.χ. φύλο, εθνότητα, ηλικία).  Αφ’ ετέρου, ο φυλετισμός διαφοροποιείται από την διάκριση ως προς την κλίμακα και την έκταση, δεδομένου ότι αναφύεται κάτω από ιδιαίτερες κοινωνικο-οικονομικές -πλασματικές ως επί το πλείστον και κάποτε εσκεμμένες- συνθήκες, ενώ κατευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά έναντι ολόκληρων κοινωνικών ομάδων, (π.χ. απαξιώνοντας εντελώς τα βιολογικά και εθνολογικά τους γνωρίσματα).

Και τα τέσσερα τούτα κοινωνικά φαινόμενα (προκαταλήψεις, στερεότυπα, διακρίσεις, φυλετισμός) όπως έγραφα παλαιότερα έχουν κοινό σημείο αναφοράς ότι μένουν σταθερά αμετάβλητα, έστω και όταν αναιρούνται με την έγκυρη πληροφόρηση ή την απόκτηση αξιόπιστων γνώσεων σχετικά με την αμερόληπτη έκθεση προσώπων και καταστάσεων. Και αυτό γιατί οι άνθρωποι γινόμαστε εύκολα «θύματα» και συνεπίκουροι στο τέλμα της κεκτημένης συνήθειας, εκφέροντας συχνά γνώμη εκ του προχείρου, ποσώς τεκμηριωμένη.  

-Πως μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα φαινόμενα αυτά; 

 Όπως ισχύει και με τα περισσότερα κοινωνικά προβλήματα, παρότι ο φυλετισμός δεν μπορεί να διαγραφεί, εντούτοις μπορεί σε μεγάλο βαθμό να απαμβλυνθεί εφ’ όσον (ανα)προσδιοριστεί εντός του κοινωνικού πλαισίου, ιδίως αν λάβουμε υπόψη και την θεωρία της διομαδικής επαφής, αλλά και το ότι είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής μάθησης ακόμη και από πρωτογενείς ή δευτερογενείς φορείς κοινωνικοποίησης, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και οι κοινωνικές συνθήκες κάτω από τις οποίες οι άνθρωποι συναντώνται σε κάθε περίσταση (π.χ. αθλητικοί διαγωνισμοί, επαγγελματικής συνεργασίας, εμπορικού ανταγωνισμού), διότι έτσι καθορίζεται και το πλαίσιο.

Κατά συνέπεια, τούτο σηματοδοτεί ένα κοινωνικό συγκρητισμό σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο όπως και των προσωπικών ταυτοτήτων που υιοθετούμε.Κατά κάποιο τρόπο προσδιορίζει τον βαθμό ανεκτικότητας ή μισαλλοδοξίας που υπάρχει ανάμεσα σε μεμονωμένους ανθρώπους, σε κοινωνικές ομάδες ή σε κοινωνικά σύνολα. Επομένως, εκείνο που κατ’ αρχήν χρειάζεται να περιοριστεί είναι ο φόβος απέναντι στο άγνωστο, σε ό,τι δεν καταλαβαίνουμε ή δεν έχουμε επαρκή γνώση ή όπως και πάλι έγραφα παλαιότερα, καλύπτοντας το κενό της απόστασης που μας διαστέλλει, σχηματίζοντας έγκυρα γνωρίσματα, όταν κινούμαστε εμπεδωμένα αποποιούμενοι προκαταλήψεις και ασπάζομενοι καθάρια τη βιωματική γνώση των πραγμάτων. . 

Πρακτικά τούτο μεταφράζεται στην χάραξη κοινωνικής πολιτικής, όπου να εδραιώνονται συνθήκες κοινωνικής συνέργειας, ισόνομης κοινωνικοοικονομικής θέσης, κανάλια διαπροσωπικής επαφής και επικοινωνίας.

Θεσμικό πλαίσιο

Η βελτίωση του θεσμικού πλαισίου επιτυγχάνεται μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα και την αναίρεση αρνητικών νοοτροπιών ή συμπεριφορών που παραπέμπουν στον φυλετισμό. Παράλληλα είναι εξίσου χρήσιμο να διενεργούνται εκστρατείες για διαφωτισμό και ανάδειξη τέτοιων θεμάτων. Μπορεί να αρχίσουν να εφαρμόζονται κοινοτικά ή ερευνητικά προγράμματα και μέσα από αυτά να υπάρξει ανάλογη διαχείριση του ζητήματος, με αντιλήψεις που να στοχεύουν σε σωστή κατεύθυνση (π.χ. αθλητικές διοργανώσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, επιστημονικές διαλέξεις, ημερίδες ή συνέδρια).