«Ο Ζ.Λακαν και η ψυχανάλυση»
Ο διάλογος ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητή, στο ‘Συμπόσιο’και στον «Φαίδωνα» του Πλάτωνα ήταν κάτι σύνηθες στην αρχαιότητα για την φιλοσοφική σκέψη και για την εκμαίευση ιδεών ,απόψεων και φιλοσοφικών θεωριών εντέλει. Ετσι ο δάσκαλος –Σωκράτης-έλεγε : "Οιδα, ότι ουδέν οίδα".
Aυτήν την θεώρηση θέλω να παρουσιάσω στο άρθρο μου αυτό. :
Το Σημαινόμενο
-----------------
Σημαίνον
Είναι σχηματικά ένα μέρος της θεωρίας του. Εγώ στην διατριβή μου και αργότερα στο βιβλίο μου, αναφέρομαι στο πρότυπο, από όπου απορρέει η συμπεριφορά και εν συνεχεία αυτή η συμπεριφορά οδηγεί πίσω στο πρότυπο, για να την διορθώσει ή να την επαναλάβει.
Ετσι έχουμε : Πρότυπο---συμπεριφορά-----πρότυπο κ.ο.κ.
Σύμφωνα με το πείραμα του M.Sherif, που χρησιμοποιώ διατριβή μου,έχουμε 2 ή 3 άτομα, σε μία ομάδα ,όπου η πρώτη απόφαση επηρεάζει την 3η απόφαση του 3ου ατόμου και τελικά καταλήγει το πείραμα σε 3 ίδιες ή παρόμοιες αποφάσεις . Η αλλαγή της απόφασης από ένα άτομο επιφέρει την αλλαγή του συνόλου της αποφάσεως της ομάδας. Δηλαδή η τρίτη απόφαση από το 3ο άτομο, εφόσον αλλάξει επιφέρει αλλαγή στην απόφαση του 2ου ατόμου και εκείνη στην πρώτη του 1ου ατόμου.
Σημασία έχει ο σκοπός της ομάδας και η συνοχή της, όπως το νόημα μιάς πρότασης, την οποία επιφέρει το σημαίνον. Υπάρχει μία σχισμή κατά τον Λακάν ανάμεσα στο Εγώ της φράσης και στο Υποκείμενο της έκφρασης. Στο Σεμινάριο 1 από τα γερμανικά : «Διατυπώσεις για τις δυο αρχές του Ψυχικού Γίγνεσθαι», η φράση «Φοβάμαι μήπως πεθάνει» ισοδυναμεί με την υπόθεση των ατόμων του M.Sherif : Ισως η απόσταση που διανύει το φως είναι 3 ίντσες». Το Υποκείμενο του Ασυνειδήτου βρίσκεται στο ‘μήπως’.
Το Ασυνείδητο είναι δομημένο σαν Λόγος. Η δομή είναι = Λόγος και αποτελεί γλωσσολογικό υλικό. Το ερώτημα του Υποκειμένου είναι το ερώτημα του Ασυνειδήτου.
Μία άλλη θέση:
«Bρέχει». Το Υποκείμενο δεν είναι πάντα ΄συναρμοστής’, δηλαδή ‘συναρμολογητής’ (Beziehender) και στην θεωρία των θεσμών «καθιερωτής» των θεσμών
(Normenbilder,Konformist). ‘To Aσυνείδητο είναι δομημένο όπως ο λόγος και η γλώσσα΄(από τα ‘Ecrits’ σε γερμανική μετάφραση του Ζ. Λακάν, στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτουτο Ζυρίχης, το 1982). Είναι αυτό το κάτι που σκέφτεται και κατά τον φρόυντ είναι το «Ασυνείδητο» που βρίσκεται ’περα από το Συνειδητό΄ .είναι το ΄φράγμα,΄το οποίο πρέπει να υπερπηδήσουμε.(σκοτάδι της άγνοιας΄στον M.Sherif).
Αυτό το πείραμα μοιάζει πολύ με την περιγραφή του Λακάν , της Βαλτιμόρης νωρίς το πρωί.:
«Όταν ετοίμαζα για σας αυτή την διάλεξη ήταν νωρίς το πρωί. Μπορούσα να βλέπω την Βαλτιμόρη από το παράθυρο κι ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα στιγμή, γιατι δεν υπήρχε ακόμη το φως της ημέρας κι ένα σήμα από νέον έδειχνε κάθε λεπτό την αλλαγή της ώρας και φυσικά ακουγότανε βόμβος βαρειάς κυκλοφορίας και αντιλήφθηκα, πως όλα όσα έβλεπα, εκτός από μερικά δέντρα μακρυά, ήταν αποτέλεσμα σκέψεων, ενεργά σκεπτόμενων σκέψεων , όπου ο ρόλος των υποκειμένων δεν ήταν αρκετά σαφής.»
Όπως και νάναι το λεγόμενο “Dasein”, σαν ορισμός του Υποκειμένου, ήταν μάλλον αυτός ο σκιώδης (shattenhafter) θεατής. Δεν υπάρχει καλύτερη εικόνα για να συνοψίσει κανείς το Ασυνείδητο απ΄την Βαλτιμόρη νωρίς το πρωί.» Αν δεν λάβουμε υπ’όψη μας αυτό το φράγμα-το σκοτάδι-συμβιβαζόμαστε. Εκείνο που χωρίζει τη Συνείδηση από το Ασυνείδητο, το σκοτάδι από το φως, είναι ένα πείραμα με σκέψεις, με επαγρύπνηση ή όχι, είναι το άλλο υποκείμενο, που πρέπει να λάβουμε υπ’όψη μας, παίρνοντας σαν αφετηρία μας τον ΛΟΓΟ.
Οι σκέψεις στο πείραμα του M.Sherif ΄δημιουργούν ένα κλίμα-σημείο αναφοράς για να μετρηθεί η΄απόσταση΄. Εδώ έχουμε να κάνουμε με το Ωδε-είναι (Dasein)-το οποίο αναφέρω συχνά στην διατριβή μου του 1975 «Ρόλοι γυναικών και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας»-σαν ορισμό του Υποκειμένου, που αποφασίζει ( τι είναι φανερό,τι όχι και πού)κάποιου δηλαδή σκιώδη θεατή. Το Υποκείμενο επομένως μαζι με το Ασυνείδητο ή το Yποκείμενο του Ασυνειδήτου αποφασίζει.( από MILLER: ‘Cahier pour l’analyse’).
H μορφή,Gestalt,σαν ολική προσωπικότητα, η ενότητα, είναι μάλλον Ουτοπία. Η ενιαία ενότητα, είναι μάλλον ψεύδος, αντίθετη στην ροή της ζωής, όπου ‘τα πάντα ρεί’. Οι κανόνες δημιουργούν την ψευδαίσθηση της σταθερότητας, της ενότητας, του’ αράγματος’σε κάποιο λιμάνι, σε κάποιο βράχο. Αποτελούν μία ψευδαίσθηση, η οποία συχνά αντικαθιστά την πραγματικότητα (όπως στο πείραμα του M.Sherif). το ίδιο συμβαίνει με την ενότητα ‘δύο’ .
Ανδρας+ Γυναίκα, είναι κι’αυτή μία Ενότης- Ουτοπία. Συμβαίνει τελικά μόνον : Το 1+1 ή 2+1, όπου δημιουργείται ένα σημάδι.( Zeichen).
To 1 στην θέση του 0, το 2 στη θέση του 1 κ.ο.κ. είναι το ίδιο στο πείραμα του M.Sherifμε 2-3 άτομα. Στην περίπτωση που το 1 πρέπει να επαναλάβει τον εαυτό του για να υπάρξει, έχουμε το Υποκείμενο ή την έννοια του, που είναι στη θέση του 1 σαν αριθμός(άτομο).Στο πείραμα αυτό το 2ο άτομο επαναλαμβάνει τον εαυτό του και κατά τον Ζ,Λακάν , για ‘να συγκρατηθεί’. Στο ίδιο πείραμα το 2ο άτομο επαναλαμβάνει το 1ο, το 3ο άτομο το 2ο κ.ο.κ. Το δεύτερο άτομο ταυτίζεται με το Ασυνείδητο Υποκείμενο του δευτέρου.ωστόσο δεν μιλάμε για δίδυμο ή τρίδυμο!
Η πρώτη επανάληψη είναι αναγκαία για να γεννηθεί η γέννηση του Αριθμού και μόνο μία επανάληψη χρειάζεται για να γεννηθεί η θέση του Υποκειμένου. Κατά τον Ζ.Λακάν. Το δεύτρο Υποκείμενο έχει σχέση με το πρώτο,εφόσον ταυτίζεται μ’αυτό (ίδιες συνθήκες,ίδιο περιβάλλον κλπ.0, αλλά δεν είναι το ίδιο, ούτε ταυτόσημο μ’αυτό. Μπορεί να έχει άλλη προσωπικότητα, άλλο φύλο κλπ., η συγκυρία όμως στις συνθήκες , ο χρόνος, ο τόπος, η ηλικία κλπ., δημιουργεί ταυτόσημες έννοιες του χώρου, χρόνου κλπ. , στα άτομα αυτά, ταυτόσημη αντίληψη τους και ως εκ τούτου ‘δανείζεται’ το ένα Υποκείμενο από το άλλο, ακόμη και τις ασυνείδητες απόψεις και σκέψεις τους, θα έλεγα. Ετσι τα έτομα δρούν σαν ‘δίδυμα’ κι’ας έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά το καθένα… Πιθανόν να διακρίνεται κάποιος σαν αρχηγός της ομάδας, όπως θάλεγα το Υποκείμενο της πρότασης ή έστω, όπως το Εγώ της πρότασης, ενώ το υποκείμενο βρίσκεται κάπου αλλού (ασυνείδητα ή υποσυνείδητα).
Το ‘σημάδι’ ή ‘σημαίνον’ έχει σαν συνέπεια την εξάλειψη της διαφοράς κι’αυτό ακριβώς συμβαίνει στο υποκείμενο, στο ασυνείδητο Υποκείμενο με την επανάληψη. Είναι: ‘Ο λογικός χρόνος και η βεβαιότητα της αντιλαμβανόμενης σιγουριάς.(Από: ”Ecrits”III).To κλειδί αυτής της εμμονής στην επανάληψη, στο μέτρο που απαιτεί την εξάλειψη (Verschwinden) της πρώτης θεμελίωσης του Υποκειμένου και γι’αυτό το Υποκείμενο εξ’αρχής παρουσιάζεται πάντα, σαν ουσία διχασμένη (Από:Σ.Φρόυντ: «Η ψυχολογία του όχλου και η ανάλυση του Εγώ»).
Αρισθμητικη διαφορά: Το χαρακτηριστικό είναι ταυτόσημο, αλλά εξασφαλίζει την διαφορά. ‘Η ταύτιση είναι μερική ταύτιση, αυστηρά περιορισμένη και αρκείται στο να δανειστεί από το αντικείμενο, ένα μόνο από τα χαρακτηριστικά του’,
Το αντεστραμμένο οκτώ:..
Η γραμμή μπορεί να θεωρηθεί είτε σαν μία, είτε σαν δύο γραμμές. Tο διάγραμμα αυτό μπορεί να θεωρηθεί σαν βάση ενός είδους ουσιαστικής εγγραφής στο θεμέλιο, στον κόμβο που συγκροτεί το Yποκείμενο. Eτσι το Νο 1 και το Νο 2 είναι δυνατό να συγκροτούν το Υποκείμενο, διαφορετικό και το ίδιο συνάμα. Στο πείραμα για τους θεσμούς συμβαίνει ακριβώς το ίδιο με της ταυτήσεις ανάμεσα στα άτομα της ομάδας. Το Υποκείμενο τους βρίσκεται στο νούμερο 1 και νούμερο 2 ακόμη και αντικαθίσταται το ένα από το άλλο. Η ομάδα αυτή από δύο ή τρία άτομα’έχει τεθεί σαν κόμπος’ και οι αποφάσεις, έστω και αν είναι λανθασμένες είναι ταυτόσημες,, σχεδόν ίδιες απέχουν ελάχιστα η μία από την άλλη, διότι έχουν δημιουργήσει από κοινού ένα κοινό Υποκείμενο, έναν κοινό στόχο. Ετσι λοιπόν εγκαθιδρύονται οι θεσμοί σχεδόν πανομοιότυπα με την έννοια του Υποκειμένου, διότι όλοι στην ομάδα τους αποδέχονται και τους επιδιώκουν ,έστω κι αν τους εφαρμόζουν με μικρές αποκλίσεις ο ένας ή μία από τον/την άλλο ή άλλη. Το Υποκείμενο και μάλιστα το Ασυνείδητο Υποκείμενο της ομάδας μπορεί να είναι τόσο καθοριστικό στην πίστη του σ΄ αυτό το θεσμό, ώστε ακόμη και να καταστρέφει κάποιο άτομο ή κάποια άτομα που αντιστέκονται σε αυτό το δέσιμο, σε αυτό τον ‘ κόμπο της ομάδας’ και που για τον Ζ.Λακάν είναι η Νεύρωση και το/τα νευρωτικό /τικά άτομο ή άτομα. Από την άλλη πάλι, αν κάποιο σημείο αυτού του 8 ή της αλυσίδας γίνει από Σημαινόμενο Σημαίνον και από αριθμός τρία γίνει αριθμός 1, δίνοντας άλλο νόημα στην πρόταση και στην προκειμένη περίπτωση στην έννοια του θεσμού- στην απόσταση που διανύει το φως μέσα στο σκοτάδι -τότε αλλάζει το νούμερο 2 και νούμερο 1 την απόφασή του, την έννοια για το θεσμό κ.λ.π. και πιθανόν να απορρίψει την αρχική δική του άποψη. Το Ασυνείδητο Υποσυνείδητο της ομάδας αποκτά ένα΄ σχίσμα΄- η διαφοροποίηση του ενός Υποκείμενου δημιουργεί την ανάγκη της ανακατάταξης της ομάδας, οπότε η ομάδα ή το 8 ή η αλυσίδα θα διαλυθεί ή θα ξαναδημιουργηθει με ανακατάταξη των Σημαινόντων και Σημαινομένων με νέο Ασυνείδητο Υποκείμενο- πιθανόν νεότερο π. χ. από το προηγούμενο κ.λ.π. Για παράδειγμα, η αλλαγή του κώδικα ηθικής της εποχής μας, όπου ένα νέο άτομο π.χ. έφηβος κ.λ.π. δίνει το σύνθημα-σήμα-σινιάλο για ‘ελεύθερο σεξ’ π. χ., ενώ η προηγούμενη και παλιότερη γενιά θεωρεί κάτι τέτοιο κακό και απορριπτέο. Τα νέα όμως αυτά άτομα δημιουργούν ένα νέο θεσμό, στον οποίο τα παλαιότερα άτομα πρέπει να προσαρμοστούν, π.χ. στον θεσμό του ‘ελεύθερου σεξ’ ή της πολυγαμίας κ.λ.π. Αυτές οι θεωρίες μπορούν πολύ ωραία να εφαρμοστούν στην περίπτωση των ρόλων των γυναικών, όπου π.χ. ένα καινούργιο Σημαινόμενο γίνεται Σημαίνον, όπως εκείνο της ‘ εργαζόμενης η ακόμη της ανύπαντρης γυναίκας ή χωρισμένες μητέρας, που έχει κάποιον εραστή και μεγαλώνει μόνη το παιδί της, τα οποία είναι Σημαινόμενα και Σημαίνοντα, τα οποία παλαιότερα θεωρούνταν παντελώς απορριπτέα. Οι θεωρίες δεν υπάρχουν μόνο για να τις μαθαίνουμε και να τις διαβάζουμε με δέος, αλλά και για να τις χρησιμοποιούμε.
Έτσι χρησιμοποίησα και εγώ την θεωρία του M.Sherif, στη διατριβή μου σχετικά με την αλλαγή των Θεσμών και του ρόλου γιά τη γυναίκα.
Σε κάποιο σημείο ο Ζακ Λακάν αναφέρεται και στις δημοκρατικές διαδικασίες, αλλά σε σχέση με το Σημαίνον ‘γυναίκα’, χάνει τον μπούσουλα και κατά τη γνώμη μου ανατρέπει την ίδια του την θεωρία, διότι παραμένει προσκολλημένος στη θεωρία του S.Freud ‘περί φθόνου του πέους’. Και μάλιστα την επαυξάνει μέχρι που η γυναίκα να ‘μην υπάρχει’ να γίνεται, ακόμη και με την ΄μπούργκα –μάσκα’ και στην Δυτική κοινωνία αποδεκτή, π.χ. με την βιομηχανία των ατελείωτων Collection και μοντέλων μόδας!. Η Λ.Ιριγκαράι συνεχίζει μ’αυτόν τον τρόπο την θεωρία αυτή.
